NHỮNG ĐIỀU KIỆN CẦN THIẾT ĐỂ NHÂN DÂN THỰC HIỆN QUYỀN LÀM CHỦ TẠI ĐỊA PHƯƠNG

ThS. Hoàng Đức Hợp

Phó Trưởng khoa Lý luận Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh

Dân chủ và thực hiện dân chủ là một trong những vấn đề có tính sống còn trong quá trình phát triển của các nền chính trị hiện đại, là mục tiêu, là động lực của chế độ xã hội chủ nghĩa. Dân chủ là thước đo của công bằng, văn minh và văn hóa. Thực hiện dân chủ có ý nghĩa quan trọng đối với quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Tuy nhiên, thực tế quá trình thực hiện dân chủ ở nước ta hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở. Quyền làm chủ của nhân dân tại địa phương ở nhiều nơi chưa được bảo đảm; tình trạng quan liêu, tham nhũng, mất dân chủ trong hoạt động lãnh đạo, quản lý của cấp ủy và chính quyền địa phương vẫn diễn ở nhiều địa phương. Thực tế cho thấy những hạn chế trong phát huy dân chủ ở cấp cơ sở có nhiều nguyên nhân. Trong đó việc thiếu các điều kiện cần thiết để thực hiện dân chủ đang là một trong những vấn đề cấp bách trong quá trình hiện thực hóa nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Để người dân phát huy quyền làm chủ của mình, có rất nhiều điều kiện, ở nước ta hiện nay, cơ bản cần phải giải quyết tốt một số vấn đề sau:

1. Phát triển kinh tế bền vững - điều kiện tiên quyết, là cơ sở để nhân dân thực hiện dân chủ cơ sở

Từ phân tích lý luận mối quan hệ giữa kinh tế và dân chủ, cũng như xuất phát từ bản chất của dân chủ nói chung cho thấy: Dân chủ và kinh tế có mối quan hệ biện chứng với nhau, không có nền dân chủ phát triển khi nền kinh tế chậm phát triển, đời sống nhân dân khó khăn, cơ sở vật chất kỹ thuật của xã hội nghèo nàn, lạc hậu và trình độ dân trí thấp. Mở rộng, phát huy dân chủ phải luôn gắn liền và tương ứng với sự phát triển kinh tế - xã hội một cách bền vững. Đây là một nguyên tắc có tính chất phương pháp luận trong thực hiện dân chủ nói chung và dân chủ ở cơ sở nói riêng.

Cũng xuất phát từ thực tế về tình hình phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân trên địa bàn tỉnh Nam Định cho thấy: Những xã việc thực hiện Quy chế dân chủ và Pháp lệnh thực hiện dân chủ, cũng như phát huy vai trò của quần chúng nhân dân trong thực hiện dân chủ chậm và hạn chế. Tình trạng nhân dân vi phạm quy định, chính sách của Nhà nước, của địa phương diễn ra thường xuyên, diễn biến phức tạp. Nhân dân thờ ơ với sinh hoạt chính trị tại địa phương, ít tham gia hoạt động chính trị cộng đồng như họp thôn xóm hoặc khu dân phố. Các tệ nạn xã hội như cờ bạc, lô đề phát triển mạnh, tác động tiêu cực tới đời sống của nhân dân, gây mất trật tự an ninh nông thôn. Chất lượng lãnh đạo của cấp ủy và quản lý của chính quyền  thấp. Tình trạng mất dân chủ, vi phạm quyền làm chủ của nhân dân của cấp ủy và chính quyền diễn ra nghiêm trọng, dẫn tới những điểm nóng chính trị tại khu vực nông thôn trong tỉnh. Đặc điểm chung của những xã như vậy đều là những địa phương có sự phát triển không bền vững về kinh tế - xã hội. Những xã quá trình triển khai Quy chế dân chủ và Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở cơ sở đạt kết quả cao là những địa phương có sự phát triển kinh tế - xã hội cao và bảo đảm tính bền vững trong phát triển.

Đối với Nam Định, để phát triển dân chủ ở cơ sở, nâng cao vai trò của quần chúng nhân dân tại các xã, phường, thị trấn đòi hỏi cấp ủy, chính quyền các cấp phải nhận thức và quan tâm tới việc thực hiện các giải pháp cụ thể nhằm cải tiến, nâng cao năng suất lao động, chuyển đổi cơ cấu kinh tế trong sản xuất nông nghiệp, đẩy mạnh quá trình CNH, HĐH sản xuất nông nghiệp và nông thôn trong tỉnh. Đồng thời nhận thức và giải quyết hiệu quả những mâu thuẫn nảy sinh trong xã hội trước sự chuyển đổi nền kinh tế của địa phương. Vai trò của người dân trong thực hiện dân chủ ở các xã chỉ được thực hiện hiệu quả trên cơ sở xã hội nông thôn có nền kinh tế phát triển bền vững.

2. Trình độ dân trí, hiểu biết đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước – điều kiện có tính quyết định đến thực hiện vai trò của quần chúng nhân dân trong triển khai dân chủ ở địa phương

Dân chủ và dân trí là hai mặt có quan hệ chặt chẽ với nhau. Dân chủ chỉ phát triển trên cơ sở sự phát triển dân trí. Phát triển dân trí là điều kiện thực hiện mở rộng các giá trị dân chủ trong xã hội. Thực tiễn cho thấy dân trí phát triển tới đâu, dân chủ được mở rộng tới đó, đồng nghĩa với việc phát huy vai trò của nhân dân trong thực hiện các giá trị dân chủ. Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã khẳng định. Dân chủ là: “Dân là chủ”, “Dân làm chủ”. Điều này khẳng định vị trí vai trò, cũng như nghĩa vụ và trách nhiệm của nhân dân đối với việc thực hiện dân chủ. Nếu như “dân là chủ” khẳng định vị trí của người dân đối với nhà nước và xã hội – dân là chủ. Thì “dân làm chủ” nó thể hiện nghĩa vụ, trách nhiệm của người dân đối với nhà nước và xã hội. Do vậy, muốn là chủ, dân phải biết làm chủ. Để biết làm chủ, đòi hỏi người dân phải có trình độ dân trí, hiểu biết đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước để dân có thể bàn, làm và kiểm tra. Trong thời kỳ quá độ lên CNXH ở Việt Nam, trình độ dân trí, là điều kiện quyết định để hiện thực hóa nền dân chủ xã hội chủ nghĩa.

3. Quy chế, Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở - điều kiện bảo đảm để nhân dân thực hiện quyền làm chủ

Chất lượng thực hiện Quy chế, Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở tại các xã là một vấn đề đặt ra đối với thực hiện dân chủ và phát huy vai trò của nhân dân trong triển khai thực hiện dân chủ. Nâng cao vai trò của nhân dân trong thực hiện dân chủ ở cơ sở cần tập trung các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện Quy chế, Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở tại các xã. Cụ thể:

Một là, tiếp tục tăng cường và nâng cao chất lượng công tác giáo dục, tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và nhân dân về Quy chế, Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở.

Hai là, tăng cường gắn kết việc thực hiện Quy chế, Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở với chương trình xây dựng nông thôn mới.

Ba là, quan tâm tới công tác sơ kết, tổng kết thực tiễn thực hiện Quy chế, Pháp lệnh dân chủ ở cơ sở.

Bốn là, tạo điều kiện để nhân dân được tham gia đóng góp ý kiến vào nội dung các nghị quyết, quyết định, kế hoạch của cấp ủy và chính quyền địa phương.

Năm là, cấp ủy và chính quyền cấp xã phải thực hiện có hiệu quả các quy định của Đảng và Nhà nước về việc kiểm tra, giám sát, phản biện xã hội của nhân dân.

Sáu là, cấp ủy và chính quyền, cán bộ cơ sở thực hiện nghiêm túc quyền kiểm tra, giám sát, quyền khiếu nại, tố cáo của người dân đối với hoạt động của cán bộ, đảng viên, đặc biệt là cán bộ đảng viên giữ chức vụ lãnh đạo, quản lý.

4. Tổ chức HĐND - điều kiện không thể thay thế nhằm bảo đảm cho quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân

Quyền lực và quyền làm chủ của nhân dân là hai vấn đề có mối liên hệ chặt chẽ, biện chứng với nhau. Quyền lực của nhân dân có được khi và chỉ khi quyền làm chủ của nhân dân được thực hiện. Quyền làm chủ của nhân dân trước hết là quyền được bầu ra cơ quan quyền lực ở địa phương. Theo đó, tổ chức HĐND các cấp là điều kiện tiên quyết bảo đảm cho quyền lực của nhà nước thuộc về nhân dân.

Cũng như hầu hết các nước trên thế giới, thực tiễn của xã hội Việt Nam cho thấy, quyền làm chủ của nhân dân được thực hiện thông qua hai hình thức chủ yếu là quyền dân chủ trực tiếp và quyền dân chủ thông qua cơ quan đại biểu của mình – dân chủ gián tiếp.

Thực tiễn và khoa học về quyền lực của nhân dân cho thấy, dù được thực hiện dưới hình thức trực tiếp hay thông qua đại biểu của mình thì quyền bầu cử, nhất là quyền bầu ra bộ máy nhà nước là một trong những quyền quan trọng nhất của mỗi công dân có tuổi từ 18 trở lên, vì nó là yếu tố góp phần quyết định có hay không quyền lực nhà nước của nhân dân. Theo quy định hiện hành, nhân dân chưa trực tiếp bầu ra bộ máy UBND, nhưng đã thông qua cơ quan đại biểu của mình là HĐND để bầu ra UBND ở các cấp theo đơn vị hành chính lãnh thổ - Điều đó là khoa học và rất cần thiết cho một bộ máy chính quyền của nhân dân, vì nhân dân - là bản chất chế độ chế độ xã hội chủ nghĩa do Hồ Chí Minh xác lập tại Việt Nam. Vì vậy, việc đổi mới cơ cấu, tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của HĐND cấp xã là một trong những điều kiện quan trọng để nhân dân phát huy quyền làm chủ tại địa phương.