ỦY BAN DÂN TỘC GIẢI PHÓNG VIỆT NAM - HÌNH THỨC TIỀN CHÍNH PHỦ TRONG CÁCH MẠNG THÁNG TÁM NĂM 1945

(Quốc dân Đại hội do Việt Minh triệu tập tháng 8/1945 tại Đình Tân Trào, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang quyết định Tổng khởi nghĩa giành chính quyền, bầu ra Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch)

      Sau khi nước Pháp bị phát xít Hítle chiếm đóng, thì ở Đông Dương, từ tháng 9-1940, thực dân Pháp cũng nhanh chóng đầu hàng quân Nhật. Nhân dân Việt Nam chịu cảnh “một ách hai tròng”, mong muốn nổi dậy đánh đuổi bè lũ cướp nước, giành quyền độc lập, tự do cho dân tộc. Đáp ứng nguyện vọng cháy bỏng đó, Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 8 (tháng 5-1941), do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chủ trì, quyết định nêu cao nhiệm vụ giải phóng dân tộc, đánh đuổi Pháp - Nhật, giành độc lập dân tộc, xây dựng Mặt trận Việt Minh đoàn kết các giai cấp, dân tộc, tôn giáo, đảng phái, cá nhân yêu nước, thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Sau Hội nghị Trung ương 8, Đảng khẩn trương triển khai xây dựng lực lượng mọi mặt, trước hết là xây dựng các đoàn thể Việt Minh, chuẩn bị mở ra một cao trào cách mạng mới trong toàn quốc.

       Ngày 9-3-1945, khi Nhật tiến hành đảo chính Pháp, độc chiếm Đông Dương, Ban Thường vụ Trung ương Đảng họp Hội nghị mở rộng ra Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, xác định kẻ thù chính của nhân dân Đông Dương lúc này là phát xít Nhật và hình thức đấu tranh có thể tiến đến vũ trang du kích, chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa một khi có đủ điều kiện. Cùng với phong trào phá kho thóc Nhật, giải quyết nạn đói, làn sóng khởi nghĩa từng phần phát triển đến cao trào, nhiều địa phương đã thành lập chính quyền cách mạng của nhân dân.

       Ngày 16-4-1945, Tổng bộ Việt Minh ra chỉ thị về việc tổ chức Ủy ban dân tộc giải phóng các cấp, và trong phạm vi cả nước lập Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam, nêu rõ “Ủy ban dân tộc giải phóng là hình thức tiền chính phủ, trong đó nhân dân học tập để tiến lên giành chính quyền cách mạng”[1]. Từ đây, trong các làng xã, xí nghiệp thành lập “Ủy ban giải phóng bí mật”, “Ủy ban nhân dân cách mạng”, vừa có tính chất đoàn kết dân tộc rộng rãi, vừa có tính chất “tiền Chính phủ” trong các xí nghiệp, các làng xã.

        Ngày 4-6-1945, khi các Khu giải phóng ra đời, Ủy ban nhân dân cách mạng do nhân dân cử ra thi hành 10 chính sách lớn của Việt Minh như vũ trang nhân dân; tịch thu tài sản của giặc và của Việt gian sung công làm của quốc gia hay chia cho dân nghèo; bỏ các thứ thuế do thực dân, phong kiến đặt ra; ban bố những quyền tự do dân chủ, bình quyền; xây dựng và kiến thiết nền văn hoá mới, nền giáo dục mới... hình thành một nước Việt Nam mới thu nhỏ ra đời: vững mạnh về chính trị, quân sự, kinh tế, văn hóa. Ở các đô thị, dưới sự lãnh đạo của tổ chức công nhân cứu quốc, công nhân đấu tranh đòi quyền sống hàng ngày, phá hoại sản xuất của địch, sửa chữa vũ khí cho Việt Minh, in tài liệu, truyền đơn, báo chí cách mạng. Ở vùng nông thôn, Ủy ban giải phóng bí mật thành lập, chỉ đạo nông dân đấu tranh không nộp thóc, nộp thuế cho Nhật, phá ruộng đay, thầu dầu, mua sắm vũ khí.

         Với sự ra đời của Ủy ban thời kỳ tiền khởi nghĩa, lực lượng cách mạng được tập dượt, hoàn thành công việc chuẩn bị cuối cùng để đón thời cơ vùng dậy tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước. Nhân dân được tham gia xây dựng cuộc sống cho mình, tự kiến thiết chế độ mới trong các Khu giải phóng, thoát dần khỏi những xiềng xích áp bức, bóc lột của chính quyền phát xít Nhật và bọn bù nhìn bán nước, chuẩn bị tâm thế sẵn sàng thay đổi vận mệnh của mình và cả dân tộc. Vì lẽ đó, đồng chí Trường Chinh nhận xét: “Dùng những Ủy ban nhân dân và Ủy ban giải phóng làm bước chuyển tiếp lên chính thể cộng hòa dân chủ, đó là một đặc điểm hết sức thú vị của chiến thuật Việt Minh trong thời kỳ tiền khởi nghĩa”[2].

        Ngày 14-8-1945, Nhật Hoàng tuyên bố đầu hàng Đồng minh, tạo ra “thời cơ ngàn năm có một” cho dân tộc Việt Nam tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Sau khi Hội nghị toàn quốc của Đảng diễn ra, Đại hội Quốc dân do Tổng bộ Việt Minh triệu tập ngày 16-8-1945, tại Tân Trào, Tuyên Quang. Hơn 60 đại biểu thay mặt cho 3 miền Bắc - Trung - Nam, việt kiều Thái Lan và Lào, các đảng phái, đoàn thể, dân tộc, tôn giáo về dự, cùng nhau quyết định những quyết sách liên quan tới vận mệnh non sông Tổ quốc. Đại hội thống nhất thông qua bản đề án của Tổng bộ Việt Minh về Tổng khởi nghĩa và quyết định thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam, do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch, Trần Huy Liệu làm Phó Chủ tịch và Ủy viên là các đồng chí: Nguyễn Lương Bằng, Đặng Xuân Khu, Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Đồng, Dương Đức Hiền, Chu Văn Tấn, Nguyễn Văn Xuân, Cù Huy Cận, Nguyễn Đình Thi, Lê Văn Hiến, Nguyễn Chí Thanh, Phạm Ngọc Thạch, Nguyễn Hữu Đang. Thường trực của Uỷ ban gồm 5 người: Hồ Chí Minh, Trần Huy Liệu, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Lương Bằng, Dương Đức Hiền. Đại hội ra Lời hiệu triệu toàn quốc sẵn sàng chiến đấu, đoàn kết phấn đấu thi hành 10 điểm của Mặt trận Việt Minh. Đại hội quy định Quốc kỳ là lá cờ đỏ sao vàng năm cánh ở giữa, Quốc ca là bài “Tiến quân ca” - nhạc sỹ Văn Cao.

         Hưởng ứng lệnh Tổng khởi nghĩa của Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc ngày 13-8-1945, quần chúng nhân dân khắp từ Bắc chí Nam đã đồng loạt nổi dậy giành chính quyền. Chỉ trong vòng 2 tuần lễ, cuộc tổng khởi nghĩa giành thắng lợi hoàn toàn, lật nhào chế độ thuộc địa và chế độ quân chủ từng ngự trị trên đất nước ta. Ngày 25-8-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung ương và Ủy ban dân tộc giải phóng từ Tân Trào về đến Hà Nội. Ngày 27-8-1945, theo đề nghị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam được cải tổ thành Chính phủ cách mạng lâm thời, nhằm đoàn kết rộng rãi các tầng lớp nhân dân, các đảng phái yêu nước và những nhân sĩ tiến bộ. Một số ủy viên của Việt Minh đã tự nguyện rút khỏi chính phủ, để mời thêm nhiều nhân sĩ ngoài Việt Minh tham gia Chính phủ, như cụ Nguyễn Văn Tố, ông Nguyễn Mạnh Hà, Luật sư Vũ Trọng Khánh... Trong ngày 2-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Chính phủ lâm thời đã chính thức làm lễ ra mắt quốc dân đồng bào. Chính phủ lâm thời bao gồm đông đảo các thành phần trong xã hội, từ những người cộng sản, đại diện các đảng phái, Mặt trận Việt Minh cho tới những nhân sỹ trí thức yêu nước.

        Như vậy, khi cách mạng chưa đến ngày thắng lợi, chưa có chính quyền, Đảng ta và Bác Hồ đã sớm xây dựng trình tự, bước đi cho việc hình thành Nhà nước. Ngay từ tháng 5-1945, khi từ Cao Bằng về Tân Trào, Sơn Dương, Tuyên Quang, Bác đã đề nghị triệu tập Hội nghị toàn quốc đại biểu đại hội, vấn đề đã được Người nêu ra từ tháng 10-1944 trong “Thư gửi tới đồng bào cả nước”, vạch rõ sự cần thiết phải triệu tập đại hội đại biểu toàn quốc để lập ra một “cơ cấu đại biểu cho sự chân thành, đoàn kết, hành động và nhất trí của toàn thể quốc dân ta”, tức phải triệu tập Đại hội đại biểu quốc dân, làm căn cứ pháp lý cho việc xây dựng chính quyền sắp tới. Đại hội quốc dân đã thông qua những vấn đề mà một nhà nước phải làm. Đó là thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam có vai trò như một “Chính phủ lâm thời” của nước Việt Nam trước khi thành lập Chính phủ chính thức. Chính phủ này là người đại diện chân chính, hợp pháp duy nhất của nhân dân Việt Nam để thực hiện những quyết sách lớn của công cuộc cứu nước và kiến quốc. Đây là thắng lợi lớn của nghệ thuật chớp đúng thời cơ của Tổng bộ Việt Minh, của Chủ tịch Hồ Chí Minh; là sự sáng tạo độc đáo của Người trong việc vận dụng và thực thi từng bước tư tưởng dân quyền ngay trong tiến trình đấu tranh giành quyền độc lập. Từ đây, cách mạng Việt Nam đã có một tiếng nói thống nhất, một cơ cấu đại diện đúng đắn. Việc thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam, đóng vai trò là Chính phủ lâm thời, lãnh đạo cách mạng trong thời kỳ tiền khởi nghĩa. Đây là một yếu tố quan trọng đưa đến thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

         Sự ra đời của Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam thể hiện khả năng lãnh đạo cách mạng tài tình của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Qua đó, để lại nhiều kinh nghiệm có giá trị trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam XHCN hiện nay. Đó là việc giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa lợi ích dân tộc và lợi ích giai cấp như trong Hội nghị TW 8 (tháng 5-1941) đã khẳng định: Lợi ích của giai cấp, của bộ phận phải đặt dưới sự sinh tử, tồn vong của quốc gia, dân tộc, nếu không giành được độc lập thì chẳng những dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu mà quyền lợi của giai cấp, bộ phận đến vạn năm cũng không đòi lại được. Cán bộ, đảng viên trong chính quyền các cấp phải thực sự là công bộc của dân, đặt lợi ích của Tổ quốc, của dân tộc của nhân dân lên trên hết, kịp thời sửa chữa những lầm lỗi như: trái phép, cậy thế, hủ hóa, tư túi, chia rẽ, kiêu ngạo. Vì vậy, để tạo sức mạnh cho chính quyền cách mạng, cho nhà nước dân chủ nhân dân thì chính quyền đó phải thực sự chăm lo quyền và lợi ích của người dân, thực sự phát huy đầy đủ trách nhiệm của cán bộ, đảng viên và nhân dân trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Đó là những kinh nghiệm có giá trị lý luận chính trị và thực tiễn vô cùng sâu sắc đối với công cuộc đổi mới, xây dựng chủ nghĩa xã hội nói chung và quá trình xây dựng chính phủ liêm chính, hành động và phục vụ nhân dân nói riêng trong giai đoạn hiện nay./.